Cây mã tiền - Không biết cách sử dụng sẽ là con dao hai lưỡi

Cây mã tiền là một trong những vị thuốc được sử dụng nhiều trong Y học cổ truyền, nhờ vào sự đa dạng trong thành phần và dược tính mà loài cây này có thể làm thông kinh lạc, giảm đau, mạnh gân cốt, chỉ thống, tiêu thũng. Mặt lợi là thế, nhưng nó cũng tiềm ẩn nhiều nguy cơ như gây liệt hô hấp dẫn tới tử vong. Do đó nếu không biết cách dùng sẽ như con dao hai lưỡi vậy. Bài viết dưới đây sẽ giúp người bạn hiểu rõ hơn về dược liệu này cũng như liều dùng, cách sử dụng một cách hiệu quả nhất. Tìm hiểu ngay nhé.

Tìm hiểu về cây mã tiền

Tìm hiểu về cây mã tiền

Cây mã tiền có tên khoa học là Strychnos pierriana A.W.Hill, được người dân gọi với nhiều cái tên rất hay như là Phan mộc miết, Củ chi, Mắc sèn sứ,...Trong thời kỳ kháng chiến chống mỹ, các chiến sĩ của chúng ta luôn mang theo bên mình hạt cây mã tiền để dùng làm thuốc xoa bóp. Đặc biệt đây cũng chính là nguồn gốc giúp các nhà nghiên cứu điều chế ra hoạt chất Strychnin, dùng trong nước và xuất khẩu ra nước ngoài.

Đặc điểm hình thái

Mã tiền thuộc loại cây thân gỗ, có chiều cao trung bình từ 5 - 12m, một số khác có thể cao lên tới 25m. Vỏ cây có màu xám trắng, đối với cây non sẽ có nhiều gai. Lá cây mã tiền đơn, mọc đối, có lá kèm, phiến lá hình bầu dục, hai đầu hơi nó, gân lá hình lông chim. Hoa dạng xim nhỏ, có màu trắng hoặc vàng, mọc ở nách lá, mùi rất là thơm. Quả có hình cầu, khi chín có màu vàng, bên trong chứa 1 - 5 hạt.

Hình ảnh cây mã tiền

Hạt hình dẹt giống khuy áo, hình dạng không đồng đều, có hạt bị méo, lõm một mặt, lồi một mặt. Hạt có màu xám nhạt hoặc vàng nhạt, bề mặt phủ một lớp lông tơ bóng mượt mà. Rốn hạt có một lỗ chồi nhỏ ở giữa, sống noãn hơi lồi. 

Ngoài ra còn có một loại mã tiền nữa đang được trồng ở miền Bắc nước ta là cây mã tiền dây, chưa được xác định tên khoa học. Loài cây này có đường kính thân 10 - 15cn, cao khoảng 30 - 40m.

Phân bố

Cây thích hợp với vùng nhiệt đới, ưa sáng, nhiệt độ trung bình từ 24 - 26 độ trở lên, do đó chịu được khí hậu khô nóng. Ở nước ta, cây thường mọc ở những vùng rừng thưa hoặc rừng nửa rụng lá như ở Khánh Hòa, Ninh Thuận, Đồng Nai, Bà rịa - Vũng tàu,...Hạt thường nảy mầm sau những mùa mưa, đặc biệt khả năng tái sinh sau mỗi lần chặt rất mạnh mẽ. Đối với những cây mọc từ hạt phải 10 năm mới có quả. 

Thu hái và bào chế

Bộ phận dùng làm thuốc của cây là hạt từ quả. Thông thường, người dân sẽ thu hái vào mùa đông, những quả nào đã già, để mang về bổ lấy hạt. Họ sẽ loại bỏ phần thịt, hạt non, hạt lép. Với hạt đạt chuẩn chất lượng sẽ mang đi phơi nắng và sấy ở 50 - 60 độ cho tới khi khô. 

• Theo tây y, họ sẽ tiến hành bào chế bằng cách: Rửa sạch hạt mã tiền, sau đó đem đi đồ tới khi mềm thì đem đi thái mỏng. Sau đó sẽ xay, sấy khô rồi tán trong cối bằng sắt kín, sẽ thu được bột màu vàng nhạt, đắng, chứa 2,5% alkaloid toàn phần.

• Cách bảo chế thêm trung y: Chuẩn bị một cái nồi đất và cho cát vào, rang nóng đến 100 độ, sau đó cho hạt mã tiền vào và sao nóng tới 200 độ. Dưới tác động của nhiệt độ cao, hạt sẽ phồng lên, nổ lép bép đồng thời lớp lông nhung bên ngoài cũng cháy vàng. Lưu ý, phải rang cho tới khi lớp vỏ bên ngoài tách nẻ ra thì mới dừng, sàng bỏ cát. Bước cuối cùng là mang hạt đi quay cho sạch lông rồi tán bột.

• Ở nước ta, có rất nhiều cachs bào chế khác nhau, điển hình như trong thời kỳ chiến tranh, các chiến sĩ đã ngâm hạt mã tiền với nước vo gạo trong một ngày tới khi mềm, rồi lấy ra cạo vỏ và thái mỏng, sao với cát cho vàng đậm rồi đem ngâm với rượu làm thuốc xoa bóp. Ngoài ra còn có thể thực hiện những cách cho hạt mã tiền vào dầu vừng rồi đun sôi cho tới khi hạt nổi lên thì vớt ra. Sau đó thái nhỏ rồi sấy khô là có thể dùng được. 

Dược liệu sau khi được chế biến

Tuy nhờ vào sự kết hợp giữa phương pháp bào chế cổ truyền và công nghệ hiện đại, đã giúp người bệnh có thể an tâm khi sử dụng dược liệu với một liều lượng nhất định. Hiện tại, hạt mã tiền sống đang được xếp vào nhóm thuốc độc bảng A, hạt mã tiền chế biến xếp vào nhóm B.

Thành phần hóa học

Trong hạt mã tiền chứa nhiều thành phần đa dạng mang nhiều công dụng khác nhau như 2- 5% Alkaloid bao gồm 50%strychnine, novocain, brucin, vomicin, pseudostrychin. Trong đó strychnin là hoạt chất có dược tính độc tố rất cao. Ngoài ra còn chứa 4 -5% dầu béo, glycosid, axit loganic, stigmasterin,...

Cây mã tiền có tác dụng gì đối với sức khỏe?

Theo Y học cổ truyền, hạt mã tiền có vị đắng, tính hàn, độc tính rất mạnh, quy vào kinh can, tỳ với công năng thông kinh lạc, giảm đau, mạnh gân cốt, giảm sưng viêm. Được ứng dụng nhiều trong điều trị bệnh lý về xương khớp như phong thấp, tê bì, viêm nhiễm, sưng, đau dây thần kinh, mụn nhọt,...

Theo Y học hiện đại, các nhà khoa học đã nghiên cứu và chứng mình được những tác dụng dược lý của mã tiền chủ yếu từ hoạt chất strychnin. Vậy cây mã tiền chữa bệnh gì? Dưới đây là một số công dụng phổ biến của vị thuốc:

Tác dụng giúp chữa đau xương khớp

Strychnin, brucin là 2 hợp chất thuộc nhóm alkaloid có tác dụng giúp giảm đau xương khớp hiệu quả, do chúng có tác dụng đối với hệ thần kinh trung ương và ngoại vi, giúp tăng dẫn truyền thần kinh, tăng lực cơ và giảm đau. Đồng thời dược liệu này có khả năng làm tê liệt thần kinh cảm giác vùng rễ, từ đó giảm những cơn đau xương khớp.

Tác dụng đối với xương khớp rất hiệu quả

Hầu hết khi người bệnh bị bệnh lý xương khớp, đều đặc trưng bởi những cơn đau cấp và mãn tính. Hoạt chất brucine và dẫn xuất của nó sẽ ức chế sử giải pháo prostaglandin E2 trong mô viêm, hỗ trợ cải thiện tình trạng đau nhức.

Tác dụng trên hệ thống tiêu hóa

Hạt mã tiền có thể làm tăng bài tiết dịch vị, tăng sự co bóp ở dạ dày để đẩy thức ăn uống ruột nhanh hơn. Tuy nhiên nếu dùng kéo dài thì có thể gây nên tình trạng rối loạn tiêu hoá rối loạn co bóp ở dạ dày.

Các tác dụng khác

Mã tiền còn có tác dụng làm tăng huyết áp, co mạch máu ở ngoại vi. Ở liều thấp sẽ có tác dụng kích thích hệ thần kinh, trong khi đó khi sử dụng ở liều lượng cao sẽ gây co giật nên phải hết sức lưu ý.

Strychnin là một chất gây hưng phấn ở trung khu thần kinh, đặc biệt là tế bào vận động của thần kinh trung ương; hệ tim mạch; hô hấp nhưng nếu dùng ở liều cao sẽ gây ngộ độc, thậm chí tử vong. 

Liều dùng và cách sử dụng

Đối với cây mã tiền sống: Dùng mã tiền ngâm rượu để xoa bóp ở ngoài da.

Đối với mã tiền chế biến: Sẽ được dùng ở dưới dạng thuốc bột hoặc thuốc sắc, người lớn dùng liều 0.05g/lần, ngày dùng 3 lần; liều tối đa 0,1g/l, ngày dùng 3 lần. Trẻ em trên 3 tuổi dùng 0.005g vào buổi tối. Không được dùng quá liều quy định. Đối với dạng cao, mỗi lần uống 10 - 15mg, tối đa 50mg. Nitrat strychnin mỗi lần uống 0.0005 - 0.001g hoặc tiêm 1ml dung dịch 0.1%. Nếu dùng quá liều lượng quy định có thể gây co giật, khó thở, chân tay khó vận động, nặng có thể hôn mê. 

Một số lưu ý khi sử dụng cây mã tiền 

Thông thường cây mã tiền thường được dùng để ngâm rượu hoặc xoa bóp ngoài da. Ngoài ra còn có thể dùng ở dưới dạng bột thuốc sắc hoặc phối cùng các vị thuốc khác để tăng tác dụng điều trị. Lưu ý chỉ nên uống vào lúc no, không uống kéo dài tránh để bị ngộ độc. Đồng thời những đối tượng sau đây tuyệt đối không được dùng:

• Trẻ em dưới 3 tuổi

• Phụ nữ mang thai và cho con bú

• Người thường xuyên bị mất ngủ

• Người mẫn cảm với thành phần dược liệu

• Người có thể trạng yếu, suy nhược

• Người bị di hoạt tinh.

Khi bị ngộ độc do dùng quá liều, có thể sẽ xuất hiện các triệu chứng sau:

• Mạch yếu, nhỏ

• Bị chóng mặt, buồn nôn

• Giật cơ môi, sợ ánh sáng và chảy nước dãi

• Cứng cơ, liệt hô hấp

• Có thể tử vong.

Cần dùng theo chỉ định của bác sĩ

Một số bài thuốc trị xương khớp từ cây mã tiền

Bài thuốc chữa đau vai gáy và đau nhức do phong thấp

Chuẩn bị: 30g mã tiền chế sao cháy vàng và 60g huyết kiệt 

Thực hiện: Đem dược liệu đi tán thành bột, ngày dùng 2 lần, mỗi lần dùng khoảng 1,5g.

Bài thuốc chữa chấn thương do ngã

Chuẩn bị: Hạt mã tiền và chỉ xác với liều lượng bằng nhau. Sau đó đem mã tiền ngâm với đồng tiện trong 49 ngày. Vớt ra rồi để cho ráo, cạo sạch lông rồi thái lát, sao tồn tính và hạ thổ.

Thực hiện: Đem 2 vị dược liệu trên đi nghiền thành bột, ngày dùng 1.2 - 2g, uống luân phiên cùng đường đỏ và rượu trắng. 

Cây mã tiền là một vị dược liệu quý mang đến nhiều ứng dụng tuyệt vời đối với sức khỏe con người. Tuy nhiên đi kèm với lợi ích này chính độc tố có trong vị thuốc, nếu không dùng đúng liều lượng theo bác sĩ chỉ định sẽ dẫn tới nhiều tác dụng phụ nguy hiểm tới tính mạng. Do đó bất kể lý do gì cũng không được tự ý dùng mà phải hỏi ý kiến của chuyên gia y tế trước nhé. 

Xem thêm: